Oltin har doim oddiy metall bo‘lib qolmagan. Uning kamyobligi, vaqtga chidamliligi va o‘ziga xos yaltirashi uni boylik o‘lchovi, hokimiyat kafolati va abadiylik ramziga aylantirgan. Ammo XXI asrda oltin qaytadan kashf qilinmoqda — nafaqat yer ostidan, balki koinot ufqlaridan ham. Zamonaviy fan va sanoat uning taqdirini bir vaqtning o‘zida Mars kraterlari, Oyning muzlagan yuzasi va odam qo‘li ming yillardan buyon oltin qazib oladigan And tog‘lari bilan bog‘lamoqda.
Marsda oltin bo‘yicha qiziqish, avvalo, geologiya orqali namoyon bo‘lmoqda. Yerga tushgan marslik meteoritlarni o‘rganish ularning tarkibida mikroskopik miqdorda oltin borligini ko‘rsatdi, bu esa sayyoralarning kimyoviy evolyutsiyasi o‘xshashligini tasdiqlaydi. 2025 yilda Perseverance roveri Jezero kraterida ishlarini davom ettirdi, u yerdagi suratlar va spektral ma’lumotlarda meteorit zarbalariga uchragan jinslar belgilari paydo bo‘ldi. Olimlar bu topilmalarni ilmiy ma’noda “oltin tomir” deb ta’riflashdi: garchi oltinning o‘zi sanoat qiymatiga ega bo‘lmasa ham, u Qizil sayyora qobig‘i shakllanish jarayonlarini tushunish uchun muhim kalitdir. Bu muhim qadam, chunki Mars geologiyasini bilish nafaqat akademik qiziqish, balki kelajakdagi resurslarni qazib olishga tayyorgarlikdir.
Oy esa aksincha, bevosita strategik rejalar ob’ekti bo‘lmoqda. Uning yuzasi nafaqat geliy-3 va nodir yer elementlariga, balki oltinni ham o‘z ichiga olgan metallarga boy. Yevropa va Kanada tadqiqotchilari hisobotlarida “oy oltin isitmasi” haqida ochiq gapirishmoqda, bu esa yaqin o‘n yilliklarda boshlanishi mumkin. Allaqachon Artemis Accords dasturlari ishga tushgan, ularni AQSh, Kanada va bir qator Yevropa davlatlari jumladan yigirmadan ortiq mamlakat imzolagan. Ular kelajakdagi qazib olishning huquqiy asosini oldindan belgilashga urinmoqda. Xalqaro huquq hanuz noaniq: 1967 yilgi Kosmos to‘g‘risidagi shartnoma osmon jismlarini milliy mulk sifatida o‘zlashtirishni taqiqlaydi, ammo tijorat qazib olish masalasi ochiq qolmoqda. Agar oltin haqiqatdan ham foydalanishga yaroqli shaklda topilsa, bu siyosiy va iqtisodiy bahslarning yangi davrini boshlab beradi — kim kosmik qazib olishni nazorat qiladi va uning mevalari qanday taqsimlanadi?
Shu bilan birga, oltin allaqachon insoniyatga kosmosda xizmat qilmoqda. Mars atmosferasidan kislorod olish uchun yaratilgan MOXIE qurilmasida oltin uning noyob chidamliligi tufayli ishlatiladi: u oksidlanmaydi, issiqlikni o‘tkazadi va nurlanishni qaytaradi. Nozik oltin qoplamalar orbital sun’iy yo‘ldoshlardagi asboblarni qizib ketishdan himoya qiladi, oltin ulagichlar esa ekstremal sharoitlarda elektron tizimlarning barqaror ishlashini ta’minlaydi. Shunday qilib, oltin bezak emas, balki yashashning bir qismi — ilmiy-texnik taraqqiyotning jim qahramoniga aylanadi.
Yer yuzida esa oltinning haqiqatlari kamroq hayratlanarli emas. Janubiy Amerikadagi And tog‘larida dunyodagi eng yirik konlardan ayrimlari joylashgan. Peruda va Chilida oltin 4000 metrdan yuqori balandliklarda qazib olinadi, bu yerda havo siyrak, iqlim og‘ir. 2025 yilda mintaqada o‘nlab sanoat loyihalari faoliyat yuritmoqda, jumladan Perudagi ulkan Yanakocha koni va Argentinaning San-Xuan provinsiyasidagi yangi ishlab chiqishlar. And tog‘larida yillik oltin qazib olish yuzlab tonnalarga baholanadi va bu metall qit’aning eng muhim eksport resurslaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kosmik qazib olish hozircha gipoteza bo‘lib qolayotgan bir paytda, aynan Janubiy Amerika bugun oltin iqtisodiyotining yer miqyosini ifodalaydi.
Yer va kosmik oltin o‘rtasidagi bog‘liqlik falsafiy xususiyatga ham ega. Supernovalar portlashi va neytron yulduzlarining qo‘shilishi milliardlab yillar avval koinotda oltinni yaratgan va aynan shu elementlar oxir-oqibat Yer qobig‘iga, And tog‘ tizmalari va boshqa tog‘larga joylashgan. Biz yer ostidan metall qazib olganimizda, aslida qadimiy kosmik falokatlarning izlarini chiqarib olyapmiz. Oy yoki Marsda oltin qazib olish haqida orzu qilganimizda esa biz faqat shu doirani yopamiz — metallni o‘z manbai bo‘lgan koinot kontekstiga qaytaramiz.
Bu nuqtai nazar qiymatning o‘z tushunchasini o‘zgartiradi. Oltin endi faqat boylik o‘lchovi emas, balki sayyora va sayyoralararo tarixning bir qismiga aylanadi. U turli darajalarni bog‘laydi — shaxsiy va global, iqtisodiy va falsafiy, yerlik va kosmik. XXI asrda oltin o‘zgarmas ishonch ramzi bo‘lib qolmoqda, biroq endi bu ishonch sayyoramiz chegaralaridan ham chiqmoqda. Agar And tog‘lari yonbag‘irlarida millionlab ishchilar metall qazib olsa, Oy va Marsda uni robotlar qidirib, kelajak ekspeditsiyalari rejalashtirilayotgan bo‘lsa, umumiy ma’no bitta: oltin — bu insoniyatga o‘tmishni kelajak bilan, xotirani umid bilan, yeru osmonni bog‘lashga yordam beradigan moddadir.